Giáo án Ngữ văn 12: Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc

Hoạt động 2: Hoạt động hình thành kiến thức mới

Tìm hiểu những nét chính về tác giả và văn bản.

- Thao tác 1: Tìm hiểu những nét chính về tác giả

+ GV: Dựa vào mục"Tiểu dẫn", trình bày những nét chính về tác giả?

I. Giới thiệu chung:

1. Tác giả: (SGK)

- Phạm Văn Đồng (1906 – 2000).

- Quê: xã Đức Tân, huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi.

- Là nhà cách mạng vĩ đại của nước ta trong thế kỷ XX.

- Hoạt động cách mạng:

+ Tham gia hoạt động yêu nước và cách mạng từ khi chưa đầy 20 tuổi.

+ 1929 - 1936: Bị thực dân Pháp bắt, kết án tù đày ra Côn Đảo

+ Đầu năm 1940: đi xây dựng cơ sở cách mạng ở vùng biên giới Việt - Trung, được bầu làm Uỷ viên Uỷ ban giải phóng dân tộc

+ Từng đảm nhiệm các cương vị:

• Bộ trưởng Bộ Tài chính
• Bộ trưởng Bộ ngoại giao
• Phó thủ tướng
• Thủ tướng (1955-1981)
• Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng (1981-1987)

=> Được coi là một trong những chủ tịch kiệt xuất sinh viên Hồ Chí Minh.

Ông còn là một nhà sư phạm tâm huyết, một nhà lý luận văn hóa nghệ thuật lớn.

Có những tác phẩm văn học nghệ thuật đáng chú ý vì:

+ Quan niệm: Viết văn cũng là một cách để phục vụ cách mạng

+ Có hứng thú, am hiểu và yêu thích văn học, nghệ thuật.

+ Vốn sống thanh lịch, sáng suốt nhạy bén, nhân cách đủ lớn để làm điều đúng đắn, nhận định mới mẻ, sắc sảo trong vấn đề văn học, nghệ thuật.

- Tác phẩm tiêu biểu: Tổ quốc ta, nhân dân ta, sự nghiệp ta và người nghệ sĩ.

- Thao tác 2: Tìm hiểu chung về văn bản

2. Văn bản:

+ GV: Trình bày hoàn cảnh ra đời của tác phẩm?

+ GV: Tác phẩm ra đời trong bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ như thế nào? Tác phẩm được viết nhằm mục đích gì?

a. Hoàn cảnh ra đời:

- Viết nhân kỷ niệm 75 năm ngày mất của Trạng nguyên Nguyễn Đình Chiểu (3/7/1888), đăng trên tạp chí Văn nghệ tháng 7 năm 1963.

- Hoàn cảnh 1963: Tình hình miền nam có nhiều biến động lớn

+ Mĩ tài trợ và can thiệp sâu hơn vào chiến tranh

+ Phong trào đấu tranh chống Mĩ và bè lũ tay sai bùng lên khắp nơi, tiêu biểu là phong trào Đồng khởi

- Thao tác 3: Tìm hiểu bố cục văn bản.

+ GV: Tác phẩm này có thể chia thành mấy phần? Nội dung chính của từng phần là gì?

+ GV: Thân bài có bao nhiêu luận điểm? Tìm những câu chủ đề thể hiện luận điểm đó?

b. Bố cục:

* Ba phần:

- Lời mở đầu: Từ thuở sơ khai đến ″… hơn một trăm năm trước ″

=> Luận văn: Nguyễn Đình Chiểu, nhà thơ lớn của dân tộc.

Có những vì sao trên trời có ánh sáng khác thường, nhưng con mắt. Ta phải nhìn kỹ mới thấy, càng nhìn càng thấy sáng. Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu cũng vậy

- Thân bài: Tác giả ”Nguyên Đình Chiểu "thành"... Văn hay của Lục Vân Tiên ″

=> Kể tên ba luận điểm tương ứng với ba câu chuyên đề:

+ Luận điểm 1: Từ “Nguyễn Đình Chiểu ″ đến… thực tế khó lường ″

=> Con người và tư tưởng văn học của Lục Vân Tiên Nguyễn Đình Chiểu.

Cuộc đời và thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu là của người chiến sĩ xả thân vì nghĩa lớn

+ Luận điểm 2: Rồi đến “hai vai trĩu nặng”

=> Văn thơ yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu.

Văn thơ yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu đã làm sôi động phong trào kháng Pháp dữ dội và bền vững của các dân tộc miền Nam từ 1860 trong hai mươi năm

+ Luận điểm 3: Rồi đến bài văn hay của Lục Vân Tiên→ Đánh giá về thơ Lục Vân Tiên.

Lục Vân Tiên, một trong những tác phẩm quan trọng nhất của Nguyễn Đình Chiểu...

- Kết bài: Phần còn lại

=> Khái quát đánh giá khái quát về cuộc đời và sự nghiệp văn học của Nguyễn Đình Chiểu

Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng về bảo vệ vị trí và tác động to lớn của văn học, nghệ thuật và đời sống của người chiến sĩ trên mặt trận văn hoá - tư tưởng.

Tìm hiểu văn bản.

- Thao tác 1: Tìm hiểu phần mở bài.

+ GV: Nhà văn mở đầu bằng một nhận định như thế nào, nêu lên điều gì?

+ GV: Hiểu ″ lúc này″ là thời điểm nào? Phạm Văn Đồng muốn nêu lên điều gì?

+ GV: Sau đó, Phạm Văn Đồng đã sử dụng câu ẩn dụ để khẳng định điều gì về Nguyễn Đình Chiểu?

II. Đọc – hiểu văn bản:

1. Phần mở bài: Nguyễn Đình Chiểu – nhà thơ lớn của dân tộc

- Tác giả mở đầu bằng một nhận xét thực tế và thời sự:

Ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu, một nhà thơ lớn của nước ta, lẽ ra phải sáng tỏ hơn trong khung trời văn hóa nghệ thuật của dân tộc vào lúc này.

=> ″ Lúc này″: năm 1963 phong trào chống Mỹ ngụy của nhân dân miền Nam Việt Nam phát triển mạnh mẽ và rộng khắp

=> Nhấn mạnh thời khắc ca ngợi nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu, truyền thống quật cường của dân tộc chống ngoại xâm và cổ vũ nhân dân cả nước vùng lên. Tác giả sử dụng hình ảnh ẩn dụ để khẳng định tài năng và lòng yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu:

Trên trời có những vì sao có ánh sáng khác thường mà mắt ta phải chăm chú mới thấy được, càng nhìn càng thấy sáng ngời. Văn thơ Nguyễn Đình Chiểu.

=> Cách đặt vấn đề: đúng, đầy đủ và mới, như một định hướng nhận biết thơ văn Nguyễn Đình Chiểu.

+ GV: Theo tác giả, các lý do nào làm ″ ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu″ chưa tỏa sáng hơn trên bầu trời văn nghệ của dân tộc?

Tác giả nêu tên hai Lý do tại sao ″ - Bàn thờ Nguyễn Đình Chiểu″ ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu″ chưa được tỏa sáng hơn trong bầu trời văn nghệ dân tộc:

+ Thứ nhất: Nhiều người chỉ biết rằng Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của truyện thơ Lục Vân Tiên và họ hiểu tác phẩm này một cách khá tự nhiên về nội dung và nghệ thuật.

+ Thứ hai: Người đọc biết rất ít về thơ văn yêu nước

- Thao tác 2: Tìm hiểu phần thân bài.

+ GV: Tác giả đã giới thiệu những gì về con người nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu?

+ GV: Tác giả đã nhấn mạnh vào đặc điểm nổi bật nào khi giới thiệu về con người Nguyễn Đình Chiểu?

2. Phần thân bài:

a. Luận điểm 1: Con người và quan niệm sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu

- Con người:

+ Sinh ra ở mảnh đất Đồng Nai hào hiệp

+ Triều đình nhà Nguyễn hứa bán đất, nhân dân khắp nơi đứng lên đánh giặc cứu đất

+ Bị mù, Nguyễn Đình Chiểu dùng thơ văn phục vụ chiến đấu

+ Thơ văn ông khắc họa lại tâm hồn trong sáng và cao quý của ông và thời kì khổ nhục nhưng vĩ đại của dân tộc.

=> Tác giả đã đưa ra luận điểm rất khái quát, luận cứ có lí lẽ và dẫn chứng phủ định. Đặc biệt các hình ảnh minh họa giúp người đọc hiểu vấn đề một cách rõ ràng và sâu sắc.

+ GV: Tác giả đã giới thiệu thơ văn Nguyễn Đình Chiểu như thế nào?

+ GV: Nguyễn Đình Chiểu quan niệm về văn chương như thế nào? Nhận xét về quan niệm sáng tác này?

+ GV: Ở phần này tác giả đã lập luận, lập luận như thế nào? Tác dụng là gì?

- Quan điểm sáng tác:

+ Thơ Nguyễn Đình Chiểu là thơ văn mang tính chiến đấu, đánh thẳng vào giặc xâm lược và tôi tớ của chúng.

+ Với Nguyễn Đình Chiểu, cầm bút còn là một thiên chức nên ông khinh miệt những kẻ lợi dụng văn chương để làm việc phi nghĩa.

→ Quan niệm sáng tác thống nhất với con người Nguyễn Đình Chiểu: văn thơ phải là vũ khí chiến đâu sắc bén.

⇒ Tác giả đã đưa ra luận điểm có tính khái quát cao, luận cứ bao gồm các lí lẽ và dẫn chứng tiêu biểu, cụ thể, giúp người đọc hiểu rõ và sâu sắc vấn đề.

+ GV: Trong phần đầu của luận điểm 2, Phạm Văn Đồng đã tái hiện lại thời kỳ Nguyễn Đình Chiểu sống. Nó thế nào?

+GV: Văn học của Nguyễn Đình Chiểu phản ánh thời kỳ này như thế nào?

+ GV: Văn học hiện thực chưa tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh đương thời.

b. Luận điểm 2: Thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu

- Nêu bối cảnh thời đại Nguyễn Đình Chiểu cầm bút: ″ khổ nhục nhưng vĩ đại″

+ Nguyễn Tri Phương thua ở Sài Gòn, Triệu Đức đầu hàng

+ Năm 1862, cắt 3 tỉnh phía Đông và năm 1867 cắt 3 tỉnh phía Tây cho giặc

+ Chiến tranh nhân dân lan rộng khắp nơi khiến kẻ thù phải khiếp sợ và khâm phục

=> Nguyễn Đình Chiểu xứng đáng là một ngôi sao sáng trong nền văn hoá dân tộc” vì thơ văn của ông đã làm sống lại phong trào kháng chiến. Nước Pháp trường tồn và vẻ vang của các dân tộc phía Nam từ 1860

=> Của một nhà văn lớn, một tác phẩm lớn nếu nó phản ánh trung thực những đặc điểm cốt yếu của một thời đại lịch sử quan trọng.

Nêu nội dung chính của các bài thơ của Nguyễn Đình Chiểu:

+ Như tấm gương phản chiếu thời gian, các sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu là lời ca ngợi những chiến sĩ nông dân dũng cảm và cũng là lời tiếc thương cho những anh hùng liệt sĩ.

=> Phần nhiều là những bài văn tế

+ Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu có sức chiến đấu vì đã xây dựng được những hình ảnh sống động, đau lòng về những con người trung thành với đất, trọng đất. Đối với nhân dân nghĩa là giữ lại tất cả lòng dũng cảm dù thất trận ″ và “ngòi bút nên hồn trung thành của Nguyễn Đình Chiểu

+ GV: Phạm Văn Đồng đã phân tích tác phẩm gì của Nguyễn Đình Chiểu để thấy được sự sáng tạo của Nguyễn Đình Chiểu? Sự sáng tạo đó là gì?

+ GV: Phạm Văn Đồng đã so sánh bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc với Bình Ngô đại cáo với mục đích gì?

+ GV: Tác giả đã dẫn thêm bài thơ "Xúc cảnh " của Nguyễn Đình Chiểu với mục đích gì?

+ GV: Tác giả đã đặt tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu vào phong trào thơ văn kháng Pháp lúc bấy giờ với các tên tuổi tài năng với nhằm mục đích gì?

Phân tích tác phẩm tiêu biểu: “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc ″

=> Ta thấy ý chí chiến đấu và sự sáng tạo trong việc xây dựng một hình tượng anh hùng hoàn toàn mới trong văn học: Người nghĩa sĩ nông dân

+ So sánh với“ Bình Ngô Đại Cáo ”của Nguyễn Trãi: Cáo là khúc ca khải hoàn, bài văn tế là khúc tráng ca của những anh hùng liệt sĩ vẫn hiên ngang

=> Khẳng định giá trị cao đẹp của bài văn tế.

Thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu cũng có hoa đẹp như ngọc - "xúc cảnh"

=> Tác giả không phân tích mà chỉ gợi cho người đọc cảm nhận được sự giàu đẹp của văn thơ yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu.

Việc xếp tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu vào phong trào thơ ca chống Pháp lúc bấy giờ với những tên tuổi tài hoa như Phan Văn Trị, Nguyễn Thông, Bùi Hữu Nghĩa...

=> Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu góp phần làm xuất hiện văn học Nguyễn Đình Lúc này cụ Đồ Chiểu và cụ Nguyễn Đình Chiểu là ngọn cờ đầu, là ngôi sao sáng nhất trong văn thơ yêu nước chống Pháp cuối thế kỉ 19.

+ GV: Trong luận điểm hai, tác giả viết về Nguyễn Đình Chiểu với trí tuệ, sự hiểu biết như thế nào? Nhận xét?

+ GV: Tác giả không nhìn Nguyễn Đình Chiểu bằng con mắt hoài cổ mà luôn nhìn từ trung tâm cuộc sống hôm nay. Cách nhìn nhận như vậy là tác giả muốn cho người đọc thấy được điều gì?

Nhận xét:

+ Phạm Văn Đồng viết về Nguyễn Đình Chiểu bằng một trí tuệ sáng suốt, hiểu biết sâu sắc qua hệ thống lập luận rõ ràng và chặt chẽ, dẫn chứng cụ thể và thuyết phục

→ Giọng văn nghị luận không khô khan mà thấm đẫm cảm xúc

+ Tác giả không nhìn nhận Nguyễn Đình Chiểu với con mắt hoài cổ - tiếc thương những giá trị cũ, mà luôn nhìn từ trung tâm cuộc sống hôm nay – những năm 60 của thế kỉ XX

→ Con người hôm nay có điều kiện để đồng cảm với một con người đã sống hết mình vì dân tộc, thấu hiểu hơn những giá trị thơ văn của con người đó.

+ GV: Tác giả đã nêu lên lí do nào làm cho tác phẩm "Lục Vân Tiên" được xem là ″ lớn nhất″ của Nguyễn Đình Chiểu và được phổ biến trong dân gian?

+ GV: Khi nghị luận về những vấn đề mà nhiều người cho là hạn chế của tác phẩm, tác giả thừa nhận điều gì?

+ GV: PVĐ cũng đã khẳng định đó là những hạn chế như thế nào của tác phẩm "Lục Vân Tiên"? Tại sao?

+ GV: Việc nêu lên hạn chế trước rồi lí giải sau có tác dụng gì?

c. Luận điểm 3: Truyện thơ Lục Vân Tiên

Lý do vì sao tác phẩm được coi là “vĩ đại nhất” của Nguyễn Đình Chiểu và được nhân dân rất mực yêu thích:

Ca ngợi lẽ công bằng, những đức tính đáng trân trọng ở đời, ca ngợi những người trung hậu:

″ Những giá trị đạo đức mà Nguyễn Đình Chiểu ở thời đại chúng ta ca ngợi, có phần cổ hủ trong cách nhìn của chúng tôi ″, trong công việc có những chỗ ″ chữ viết chưa được tốt lắm ”

=> Trung thực, công bằng Trong phân tích.

+ Khẳng định bằng những lí lẽ và chứng cứ xác đáng: Đây là những hạn chế không thể tránh khỏi và không phải là chính yếu:

Hình tượng con người Lục Vân Tiên luôn gần gũi với mọi thời đại, những câu hỏi đạo lí với Lục Vân Tiên luôn luôn phổ biến

=> “gần gũi với chúng ta ″, cho cảm nhận và thưởng thức ″

kiểu trần thuật ″ dễ nhớ, dễ lan truyền trong nhân dân

=> Người miền Nam lắng nghe say mê ″ Lục Vân Tiên ″

=> Thủ pháp ″ đòn bẩy ″: trạng thái khẳng định giá trị lâu bền của tác phẩm Lục Vân Tiên

+ GV: Tác giả đã xem xét giá trị của ″ Truyện Lục Vân Tiên″ trong mối quan hệ nào? Đó là cách xem xét như thế nào?

⇒ Phạm Văn Đồng đã xem xét giá trị của ″ Truyện Lục Vân Tiên″ trong mối quan hệ mật thiết với cuộc sống nhân dân - quen thuộc với nhân dân, được nhân dân chấp nhận và yêu mến. Đó là cơ sở đúng đắn và quan trọng nhất để đánh giá tác phẩm này.

- Thao tác 3: Tìm hiểu phần kết bài.

+ GV: Tác giả đã khẳng định những gì về Nguyễn Đình Chiểu?

3. Phần kết bài:

- Khẳng định vẻ đẹp nhân cách và vị trí của Nguyễn Đình Chiểu trong nền văn học dân tộc: ″ Nguyễn Đình Chiểu là một chí sĩ yêu nước, một nhà thơ lớn của nước ta″.

- Nhấn mạnh vai trò to lớn của cuộc đời và sự nghiệp văn chương của Nguyễn Đình Chiểu. Đó là bài học cho mỗi con người:

″ Đời sống và sự nghiệp của Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng, nêu cao địa vị và tác dụng của văn học, nghệ thuật, nêu cao sứ mạng của người chí sĩ trên mặt trận văn hoá và tư tưởng″

→ Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ yêu nước, lá cờ đầu của thơ văn yêu nước, là người nêu cao sứ mạng của người chiến sĩ trên mặt trận văn hoá tư tưởng.

Tổng kết

+ GV: Gọi học sinh đọc Ghi nhớ của SGK.

III. Tổng kết:

Ghi nhớ (SGK)