Giáo án Ngữ văn 12: Đất nước (Nguyễn Khoa Điềm)

Hoạt động 2. Hình thành kiến thức mới

GV: Phần tiểu dẫn nêu những nội dung chính nào?

- Trữ tình chính luận: bộc lộ cảm xúc, tâm trạng của mình về các vấn đề chính trị xã hội bằng giọng văn sắc sảo.

GV: Nêu hoàn cảnh ra đời? Nội dung cơ bản? Nghệ thuật bài thơ?

GV: Tác giả đã triển khai đoạn thơ theo trình tự như thế nào?

GV: Nhà thơ đã dùng các chất liệu văn hoá và lịch sử nào để nói về sự nhìn nhận về đất nước?

GV: Đất nước được nhìn nhận trên góc độ không gian như thế nào? Nhận xét?

GV: Xét về góc độ thời gian, đất nước tồn tại trong thời gian “đằng đẵng”. Hãy tìm dẫn chứng để làm rõ ý trên?

GV: Nhận xét khái quát về cách cảm nhận đất nước của tác giả? Qua đó giáo dục chúng ta điều gì?

GV: Nhà thơ nghĩ gì về trách nhiệm của mình đối với đất nước?

GV: Nhận xét về nghệ thuật?

GV: Phần sau của đoạn trích tập trung làm rõ tư tưởng "Đất Nước của Nhân Dân". Tư tưởng đó đã quy tụ các cách nhìn nhận và đưa đến những phát hiện mới mẻ của nhà thơ về địa lí lịch sử và văn hoá của đất nước như thế nào?

GV: Nhà thơ đã nhìn nhận đất nước qua những danh lam thắng cảnh nào?

GV: Các địa danh gắn với cái gì, của ai?

GV: Tại sao khi nói về 4 ngàn năm lịch sử của đất nước, tác giả không kể tên các triều đại cùng các nhân vật anh hùng trong sử sách? Đối tượng mà nhà thơ muốn hướng đến là ai? Vì sao?

GV: Khi nói về truyền thống của dân tộc, Nhà thơ đã chọn những yếu tố văn học dân gian nào để làm rõ? Đó là những truyền thống gì?

GV: Nhận xét về nghệ thuật của đoạn thơ? - về thể thơ, giọng thơ

GV: Nhận xét về cách dùng chất liệu văn hoá dân gian của nhà thơ? Tại sao có thể nói chất liệu văn hoá dân gian ở đoạn này gợi ấn tượng vừa quen thuộc vừa mới lạ?

GV: Qua đoạn trích, nhà thơ bày tỏ quan điểm về vấn đề gì? Mục đích?

I. Tìm hiểu chung:

1. Tác giả:

a. Tiểu sử:

- Xuất thân trong một gia đình trí thức, giàu truyền thống yêu nước và chí khí cách mạng.

- Học tập và lớn lên ở miền bắc, tham gia hoạt động chiến đấu và hoạt động nghệ thuật ở miền nam

b. Phong cách sáng tác:

- Giàu chất suy tư, xúc cảm dồn nén.

- Giọng thơ trữ tình chính luận.

2. Bài thơ:

a. Hoàn cảnh sáng tác: Hoàn thành ở chiến khu Trị -Thiên 1971.

b. Nội dung: thức tỉnh tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam.

c. Nghệ thuật: mang đậm phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm.

3. Đoạn trích:

a. Vị trí: Trích chương V của trường ca.

b. Cảm hứng chủ đạo: tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân”.

c. Bố cục: Hai phần

- Phần I: 42 câu đầu:

+ Đất nước được nhận thức nhiều mặt của lịch sử văn hoá dân tộc, chiều sâu của không gian, thời gian.

+ Quan hệ giữa con người và đât nước.

- Phần II: 47 dòng cuối: Tư tưởng cốt lõi, cảm nhận về đất nước: Đất nước của Nhân dân.

II. Đọc- hiểu văn bản:

1. Cảm nhận về đất nước:

a. Đất nước được cảm nhận ở nhiều phương diện:

* Phương diện lịch sử, văn hoá dân tộc:

(Đất nước có từ khi nào? )

- Đất nước gắn liền với:

+ Văn hoá tổ tiên của dân tộc: truyện cổ tích, phong tục tập quán

+ Cuộc chiến không nghỉ ngơi: chống ngoại xâm, cuộc sống lao động vất vả.

⇒ Đất nước được hình thành và phát triển theo quá trình sống của mỗi con người, rất giản dị, thân thuộc và gần gũi.

Nghệ thuật: Giọng thơ êm dịu, âm vang quyến rũ đưa ta trở về cội nguồn của đất nước: một đất nước vừa cụ thể vừa huyền ảo đã có từ lâu đời.

* Phương diện không gian địa lí và thời gian lịch sử:

(Đất nước là gì? )

Phương diện không gian: Đất nước: kí ức thơ mới, độc đáo, riêng biệt, rất da diết với bao kỉ niệm ngọt ngào.

+ Không gian đại lí mênh mông từ "núi bạc" đến "biển khơi" và không gian sinh sống của dân tộc nhiều thế hệ: "Những ai đã khuất... mai sau".

=> Đất nước được miêu tả thiêng liêng những vẫn gần gũi, gắn bó với mỗi con người. Là sự thống nhất giữa cá nhân với cộng đồng.

- Phương diện thời gian:

+ Nhắc đến nguồn gốc dân tộc: “Lạc Long Quân và Âu Cơ” và ngày giỗ Tổ cho đến thực tại với những con người không bao giờ quên nguồn gốc dân tộc.

+ Đất nước là sự kế thừa của những thế hệ: quá khứ, hiện tại và tương lai: "Những ai đã khuất... mai sau".

Tóm lại: Nhà thơ đã hướng tới cái nhìn khái quát và đa chiều về đất nước để khơi gợi 1 đất nước có chiều dài lịch sử, chiều rộng của không gian địa lí và chiều sâu của truyền thống văn hoá lâu đời

c. Trách nhiệm của thế hệ mình với đất nước:

Điểm quan trọng về tư tưởng, tập trung cảm xúc.

+ Đất nước đúc kết trong sự sống, trong xương máu của mỗi cá thể.

+ Tình yêu đôi lứa hòa quyện với tình yêu đất nước

+ Sự phát triển từ cá thể, tình yêu lứa đôi đến tình yêu dân tộc

+ Kết hợp với hình ảnh “Đất nước vẹn tròn to lớn” => Miêu tả tình đoàn kết dân tộc làm nên sức mạnh to lớn

- Niềm hy vọng vào thế hệ mai sau.

- Trọng trách của thế hệ hiện tại:

+ Đất nước - "máu xương" của mỗi người- là các giá trị vật chất và tinh thần mà con người được thừa hưởng - quyền lợi

+ Trọng trách của mỗi người: phải biết gắn bó, san sẻ và hi sinh

=> Xây dựng và bảo vệ Đất nước muôn đời - nghĩa vụ

+ Nghệ thuật:

• Điệp ngữ “phải biết” => giọng thơ chính luận.

• Âm điệu “em ơi em” => trữ tình thiết tha.

• Dùng từ “hoá thân”(hi sinh): hiến dâng, vì sự sống còn của đất nước => sâu sắc, giàu ý nghĩa.

• Câu thơ giản dị lại với ý nghĩa sâu xa.

=> Ý thơ mang tính chất tâm sự nhiều hơn là kêu gọi, giáo huấn nên sức truyền cảm rất mạnh.

2. Tư tưởng cốt lõi: "Đất Nước của Nhân Dân".

- Phương diện địa lí: nhìn nhận đất nước qua những danh lam thắng cảnh gắn liền với cuộc sống tính cách số phận của người dân:

+ Tình nghĩa thuỷ chung son sắt - núi Vọng Phu, hòn trống mái

+ Sức mạnh kiên cường - Thánh Gióng

+ Nguồn gốc thiêng liêng - hướng về đất Tổ Hùng Vương

+ Truyền thống hiếu học - Cách cảm nhận về núi Bút non nghiêng

+ Hình tượng đất nước tươi tắn - Cách nhìn nhận đơn giản về núi con Cóc, con Gà, dòng sông

=> Đất nước được miêu tả vừa gần gũi vừa thiêng liêng.

- Phương diện lịch sử: Nhìn vào 4 ngàn năm đất nước, nhấn mạnh đến những con người vô danh - những người âm thầm cống hiến và hy sinh.

- Truyền thống của nhân dân:

+ Đắm chìm trong tình yêu (Yêu em từ thuở trong nôi)

+ Biết quý trọng tình nghĩa (Biết quý công... )

+ Quyết liệt với chiến đấu (Biết trồng tre... )

=> Sự phát hiện thú vị và độc đáo của nhà thơ về đất nước đã triển khai theo 2 hướng vừa khơi sâu, vừa phát triển các ý nghĩa mới ở các phương diện địa lí, lịch sử, văn hoá với những vai trò mới: Tất cả vẻ đẹp của đất nước đều là kết tinh của nhiều công sức và khát vọng của nhân dân, của những con người vô danh, bình dị.

Tư tưởng cốt lõi và trọng điểm là "Đất Nước của Nhân Dân": Vì Đất Nước là của dân cho nên Đất Nước là của ca dao thần thoại. Đó là một định nghĩa giản dị nhuwg độc đáo.

c. Nghệ thuật:

- Hình thức phóng khoáng trong câu thơ

- Thơ suy tư: tự hỏi và trả lời câu hỏi.

- Sử dụng chất liệu dân gian không phải là một thủ pháp nghệ thuật mà chi phối tư tưởng “Đất nước thuộc về nhân dân”.

- Giọng trữ tình – chính luận.

III. Tổng kết:

- Đoạn trích trình bày một tầm nhìn mới về đất nước: Đất nước là nơi hội tụ, kết tinh những nỗ lực và khát vọng của nhân dân, nhân dân là những người làm nên đất nước

- Đoạn trích với dụng ý tư tưởng của tác giả: thức tỉnh tinh thần dân tộc.